مهاجرت نخبگان ، تلخ یا شیرین
هر روزه افراد بسیاری موطن خود را برای ساختن زندگی بهتر در کشورهای دیگر ترک می کنند. بر اساس یک نظرسنجی موسسه افکارسنجی گالوپ (Number of Potential Migrants Worldwide Tops 700 Million) طی سال های 2013 تا 2016، بیش از 14 درصد از جمعیت هفت میلیارد و 600 میلیون نفری کره زمین مایل به مهاجرت بوده اند؛ یعنی تقریبا 700 میلیون نفر در سراسر جهان.
در عین حال، این رقم در قیاس با نظرسنجی سال های 2007 تا 2009 یعنی آمار 16 درصدی افرادی که مایل به مهاجرت بوده اند، کمتر است و نشان دهنده نوعی افول در تمایل برای مهاجرت است.
در سال های اخیر مهاجرت تبدیل به یکی از ابرروندهای جهانی شده است و بر اساس آمار سازمان بین المللی مهاجرت IOM، نزدیک به 35 درصد از کل مهاجران دنیا را مهاجران با مهارت بالا و دارای تحصیلات دانشگاهی تشکیل می دهند.
افزون بر این، نظرسنجی دیگری از گالوپ در سال 2017 نشان می دهد آمریکا نخستین مقصد مورد نظر مهاجران است؛ هر چند با توجه به سیاست های مهاجرتی دونالد ترامپ رئیس جمهوری این کشور، این روند احتمالا به افول می رود.
آیا ایرانیان بیشتر از بقیه مهاجرت می کنند؟
بر اساس گزارش سازمان جهانی مهاجرت (IOM) که توسط موسسه افکار سنجی گالوپ انجام و منتشر شده است، به نام Measuring Global Migration Potential در نظرسنجی سال 2015، ایران در رتبه بندی میان 20 کشور با بالاترین میل به مهاجرت در میان اتباع آنها، رتبه نهم را دارد و یک میلیون و 800 هزار ایرانی مایل به مهاجرت هستند؛ اما از این میزان تنها 400 هزار نفر خود را برای زندگی در کشوری دیگر آماده می کنند و گام های عملی در این زمینه برداشته اند.
یافته های این گزارش می افزاید بیشتر مهاجران را مردان (60 درصد)، مجرد (63 درصد) تا 40 سال (83 درصد) تشکیل می دهند که بیشتر آنها (52 درصد) بین 9 تا 15 سال تحصیلات دارند و اکثرا (45 درصد) در شهرهای بزرگ زندگی می کنند. بنابراین به طور کلی مردان جوان و تحصیلکرده در همه جای جهان بیشترین مهاجران را تشکیل می دهند.
همچنین گزارش یادشده نشان می دهد تعداد دانشجویانی که در دهه های اخیر برای تحصیل به خارج از کشور محل زندگی خود می روند، افزایش یافته و از یک میلیون و 300 هزار نفر در سال 1990 به رقم حدود 4 میلیون و 500 هزار نفر در سال 2014 رسیده و پیش بینی می شود تا سال 2025 به رقم 8 میلیون نفر برسد.
دانشجویان ایرانی خارج از کشور
فارغ از آمار کلی مهاجرت ایرانیان به خارج از کشور، آمار مهاجرت جوانان تحصیل کرده ایرانی که عموما دوره کارشناسی را در دانشگاه های برتر گذرانده اند و برای تحصیلات تکمیلی به خارج از کشور می روند به شدت مورد مناقشه است.
هر چند هیچ آمار دقیقی از این نوع دانشجویان در دست نیست، آمار کلی از مجموع دانشجویان ایرانی در کشورهای مختلف در پایگاه اطلاع رسانی سازمان علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) موجود است.
ایران طی دهه های 50 و 60 خورشیدی شاهد روند صعودی خروج دانشجویان بود ، روندی که طی دهه 70 کاهش یافت و در دهه 80 بار دیگر افزایشی شد.
با وجود این افزایش، آمار یونسکو نشان می دهد اکنون 51 هزار و 400 دانشجوی ایرانی یعنی حدود یک و نیم درصد از کل دانشجویان ایرانی در خارج از کشور تحصیل می کنند، از این تعداد بیش از 10 هزار دانشجوی ایرانی در آمریکا و بقیه در کشورهای ترکیه، کانادا، آلمان، فرانسه، ایتالیا، امارات متحده عربی، مالزی، انگلیس، استرالیا و کشورهای دیگر هستند.
در مجموع روند رشد دانشجویان ایرانی خارج از کشور در قیاس با تعداد کل دانشجویان ایرانی پایین بوده است و در کل، طی 20 سال گذشته دانشجویان ایرانی خارج از کشور هرگز بیشتر از 2 درصد کل دانشجویان نبوده اند.
آمار مهاجرت دانشجویان دیگر کشورها
چین در سال های اخیر بیشترین تعداد دانشجوی مهاجر را داشته است و در سال 2015 بیش از 800 هزار دانشجوی چینی در خارج از کشور تحصیل می کردند؛ بعد از چین نیز هند ایستاده که نزدیک به 255 هزار دانشجو داشته است.
ایران با حدود 51 هزار دانشجوی خارجی در کشورهای مختلف در سال 2015 رتبه پانزدهم کشورهای مهاجرفرست را به خود اختصاص داده است و با توجه به رقم 4 میلیونی دانشجویان ایرانی می توان گفت حدود 1 درصد از دانشجویان ایرانی در خارج از کشور تحصیل می کنند؛ این آمار برای چین 1.8 درصد، برای عربستان سعودی 5.6 درصد و برای ترکیه 75 صدم درصد است.
چرا محققان ایرانی برنمی گردند؟
در مطالعه پیمایشی که در سال های 95 و 96 میان بیش از 410 نفر از دانشجویان و تحصیلکردگان ایرانی خارج از کشور توسط پژوهشکده سیاستگذاری علم و فناوری و صنعت دانشگاه شریف و موسسه مطالعات جمعیتی انجام شد، اهمیت عوامل مختلف آموزشی/پژوهشی، کاری/ سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، رفاهی موثر بر خروج از کشور و بازگشت آنها به داخل کشور بررسی شده است.
بر اساس یافته های این نظرسنجی عوامل آموزشی و پژوهشی 37 درصد، کیفیت دوره های آموزشی و پژوهشی 25 درصد، بورسیه و کمک هزینه 19 درصد، امکان استخدام در دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی نیز 25 درصد موجب مهاجرت این افراد شده است.
افزون بر این، از میان عوامل اجتماعی عامل ابزار عقیده دینی و مذهبی 41 درصد،حریم شخصی و آزادی فردی 21 درصد و کارآمدی اداری 15 درصد، از میان دلایل شخصی و خانوادگی اصرار خانواده و به اصطلاح جو خارج رفتن در میان فامیل 32 درصد، میل به داشتن مدرک تحصیلی و سابقه کاری خارج از کشور 41 درصد، از میان عوامل فرهنگی و رفاهی نظم و قانون مداری و همزیستی اجتماعی 50 درصد، سبک و استاندارد زندگی 36 درصد از جمله مهم ترین دلایل مهاجرت نخبگان شده اند.
